به مناسبت نودمین زادروز فروغ فرخ‌زاد
ناصر صفاریان
تا زمانی که زنده بود، میان آن همه حرف و حدیث از گفتار و رفتاری که تیتر مجله‌ها و نقل مجالس می‌شد، هیچ حرفی از شناسنامه و به‌خصوص تاریخ تولدش نبود. شاید هم گفته می‌شد و فراموش می‌شد و جایی ثبت نمی‌شد.
وقتی در سی‌ودو ساله‌گی و جوانیِ بسیار، به مرگِ نه‌چندان عادی در حادثه تصادف اتومبیلش جان داد هم خبری از شکل و شمایل و سیاهه شناسنامه‌اش به کسی نرسید. با وجود روایت ابراهیم گلستان و این که با درخواست او و پی‌گیری مهدی سمیعی، در گورستان ظهیرالدوله دفن شده و کارهای مراسم را هم فخری‌خانم انجام داده، خانواده فرخ‌زاد روایت دیگری داشتند و می گفتند با پی‌گیری از سوی فرح، در ظهیرالدوله به خاک سپرده شده است؛ آن هم بدون تشریفات اداری و روال مرسوم.
بعد هم که دیگر صحبتی از تاریخ‌های شناسنامه‌ای نبود و کسی اصلا نفهمید رد مرگ و مُهر «باطل شد» اصلا بر برگ آخر شناسنامه‌اش نخورده. همان‌طور که کسی نفهمید اسم تک فرزندش کامیار هم اصلا در شناسنامه‌اش نیست. شاید جز خانواده البته و شاید جز پدر و مادر و شاید هم فقط جز پدر... روز و ماه تولد هم اختلافی در عنوان شدنش نبود، اگر عنوان شده باشد در آن روزها.
کم‌تر از یک ماه از روز سرد تشییعِ پرجمعیت فروغ در بیست‌وششِ بهمن‌ماهِ سالِ چهل‌وپنج خورشیدی، ابراهیم گلستان سنگ قبری برایش تهیه کرد سفید و بی‌نوشته؛ و بعدتر سنگی با متن شعر «بعدها» از مجموعه «عصیان»: «بعدها نام مرا باران و باد/ نرم می‌شویند از رخسار سنگ...» خط آخر نوشته‌های این سنگ قبری که درون محفظه‌ای شیشه ای قرار گرفته بود تا اتفاقا از باران و باد در امان بماند، مشابه سنت مرسوم و مثل تقریبا همه سنگ قبرهای ایرانی، نام پدر و تاریخ تولد و مرگ نوشته شده بود: «تولد: 8 دی‌ماه 1313 خورشیدی/ مرگ: 24 بهمن‌ماه 1345خورشیدی».
بعدها برخلاف این امر عادیِ انجام‌شده، موردهای عجیب شناسنامه فروغ شروع شد. مهم‌تر از همه هم تاریخ تولد نادرست. کتاب‌هایی که درباره‌اش منتشر شد همه‌گی اشاره داشت به تولد در روز پانزدهم دی‌ماه؛ حتی دو کتاب مهم و «کتاب‌سازی نشده» از دکتر بهروز جلالی و م. آزاد. این امتداد غلط آن قدر پیش رفت که خواهرش پوران هم در سال 1380 در کتابش «کسی که مثل هیچ‌کس نیست» تولد فروغ را نوشت پانزده دی. بعدها و حتی هنوز هم فلان شبکه تلویزیونی و بهمان خبرگزاری همان را می‌نویسند؛ و البته برخی دیگر، از «قصه»هایی برای کودکان گرفته تا «پژوهش»هایی برای بزرگ‌سالان.
برادرش فریدون هم در صفحه سی‌وسه دور «تنها صداست که می‌ماند» که برای گرامی‌داشت فروغ منتشر کرد، همان ابتدا و در شروع این صفحه گرامافون گفت: «تولد: هشتم بهمن 1313». پدرش هم که بعدها سنگ مزار فروغ را عوض کرد و شعر «هدیه»، جای‌گزینِ شعر قبلی شد و نشانی از روز تولد و مرگ هم نماند: «تولد: دی‌ماه 1313 خورشیدی/ مرگ: 24 بهمن‌ماه 1345 خورشیدی». اواخر دهه شصت هم به دلیل شکستگی، سنگ را بازسازی و دوباره‌سازی کردند؛ و در واقع، همان سنگ پس از بازسازی، پشت‌ورو شد و در پشت آن حکاکی جدید صورت گرفت. حالا، پسِ سال‌ها، روایت متفاوتی هم هست از این که فقط سنگ اول را گلستان سفارش داده و هر دو سنگ بعدی، سفارش خانواده فرخ‌زاد بوده است. با توجه به شعر روی سنگ دوم مزار که از شعرهای دوره اولِ شاعریِ فروغ است و بیرون از گسترۀ سلیقه گلستان، این روایت را می‌توان قابل‌تامل دانست.
جدا از آن که در شناسنامه پدر فروغ، سرهنگ محمد فرخ‌زاد، تولد فروغ‌زمان مانند دیگر فرزندانش درج شده و جدا از آن که او روز تولد بچه‌هایش را کنار صفحه‌های قرآن حاشیه‌نویسی کرده و هر دو سند موجود است، و جدا از اشتباه‌های محتمل و ناخواسته، پاسخ همه این‌ها شاید با پیدا شدن شناسنامه اصلی پیدا شود. شناسنامه‌ای که المثنی نباشد و ردی از نام فرزند داشته باشد و مُهر مرگ داشته باشد و خلاصه این که اصل باشد. گرچه، به‌هرروی، در تاریخ تولد تفاوتی نیست و در نسخه المثنی هم هشتم دی‌ماه نوشته شده است.
شناسنامه المثنی‌ای که چند سالی هست تصویر صفحه نخستش را همه دیده‌اند، نزد کولی‌خانم (گلوریا، خواهر کوچک فروغ) بوده و حالا هم نزد یکی از اعضای خانواده. جزو چیزهایی هم نبوده که بعدها گلستان از آنچه از خانه فروغ برده بوده برای کولی‌خانم عزیز فرستاده باشد. پس می‌ماند این سوال که شناسنامه اصل کجاست؟ عادی‌ترین فرض این است که بلایی سر شناسنامه آمده و خراب شده و گم شده و... فروغ هم خودش رفته و المثنی گرفته است. به همین سادگی و بی آن که اصلا تفسیر و تحلیلی بخواهد. ولی وقتی این شناسنامه المثنی که تنها سندِ در دست‌رس است، نه نام فرزند فروغ بر خود دارد و نه حتی ثبت مرگ فروغ، این سوال بدیهی به ذهن می‌آید که ممکن است این مواردِ ثبت‌نشده در این‌جا، در شناسنامه اصل آمده باشد؟ و آیا آن شناسنامه اول، تا آخرین روز زندگی فروغ هم‌چنان مورداستفاده بوده است؟ شناسنامه‌ای که جایی نزد بازماندگان است و هنوز کسی از وجوش خبر ندارد یا به فکر انتشارش نیست...
سایت سینماسینما
هشت/ دی/ چهارصدوسه