پرونده بازِ بسته
ناصر صفاریان
«تهمینه میلانی بازداشت شد.» دوشنبه پنجم شهریور، وقتی این خبر دهان به دهان چرخید، خیلی‌ها آن را شایعه حساب كردند، اما صبح روز بعد خبر دستگیری توسط محمد نیك‌بین، همسر میلانی، تأیید شد، و حالا همه كنجكاو بودند دلیل احضار و بازداشت او را بدانند.« نیمة پنهان»آخرین فیلم میلانی تا چند روز قبل روی پرده بود،« خیابان عشق ممنوع» (فیلمنامة فیلم پرفروش« شب‌های تهران») تازه به بازار آمده بود، و روزنامه« همبستگی» روز یكشنبه چهارم شهریور، در نخستین شمارة پس از رفع توقیف، گفت‌وگویی با او چاپ كرده بود. هركس، یكی از این سه مورد را دلیل زندانی شدن میلانی می‌دانست، اما هنوز چیزی مشخص نبود. تا این‌كه روزنامة« رسالت» برخلاف« نوروز» كه فقط خبر بازداشت را چاپ كرده بود، به‌دلیل آن هم اشاره كرد: «تهمینه میلانی به‌خاطر ساختن فیلم« نیمة پنهان» بازداشت و روانة زندان شد.»
سه‌شنبه ششم شهریور هیأت مدیرة خانة سینما تشكیل جلسه داد و نتیجه‌اش تصمیم برای صدور بیانیه‌ای بود كه روز بعد خطاب به وزیر ارشاد نوشته شد: «بدیهی است كه بازتاب تبلیغاتی این اتفاق در سطح جهانی، نظام جمهوری اسلامی ایران را كه در شرایط كنونی توسط همة رسانه‌های خارجی به‌عنوان حكومتی قائل به برخوردهای قهری با هنرمندان و فرهیختگان جامعة خود معرفی می‌شود، دچار چالشی جدی و صعب‌العبور خواهد ساخت. فارغ از دلایل و انگیزه‌های این رفتار قوة قضاییه ــ كه در جای خود مجال و امكان بررسی لازم را خواهد داشت ــ معتقدیم كه آزادی هرچه سریع‌تر نامبرده، موجب جلوگیری از اشاعة جو منفی در داخل و خارج از كشور خواهد بود.» در كنار این نامه، روابط عمومی خانة سینما یادداشتی هم به نشریات فرستاد: «خانة سینما از اعضای خود به‌طور جدی درخواست می‌كند كه تا روشن شدن نتایج اقدامات، با حفظ آرامش و ایجاد بستری مناسب جهت حل این مشكل از مجاری قانونی از پیش آمدن هرگونه التهاب تبلیغاتی و اجتماعی عجولانه كه می‌تواند مورد سوءاستفاده‌های جنجالی قرار گیرد، خودداری كنند.» البته به‌نظر می‌رسد این تأكید بی‌مورد بود، چرا كه روزهای بعد، فقط چند سینماگر جلو آمدند و به اظهارنظر دراین‌باره پرداختند. بهرام بیضایی گفت: «فیلم «نیمة پنهان» در موقع اكران با هیچ واكنشی روبه‌رو نشد و این حرف‌ها كه الان درباره‌اش مطرح شده، از زبان كسی عنوان نشده بود.» و احمدرضا درویش اعلام كرد: «اگر فرض را بر این بگذاریم كه اتهام خانم میلانی، مربوط به فیلم اوست، روش برخورد با چنین اتهامی با روش‌های جاری چون بازداشت كردن پاسخ نمی‌دهد.» در این میان در شرایطی كه همه انتظار داشتند چهره‌هایی مانند بهروز افخمی، سیف‌الله داد، ابراهیم حاتمی‌كیا و احمد پورنجاتی هم واكنش نشان دهند، مسعود جعفری‌جوزانی كه دبیری پنجمین جشن خانة سینما را برعهده داشت، بیش از همه حساسیت نشان داد: «به‌ناچار، بدون دانستن جزییات دقیق اتهام و صرفاً به منظور دفاع از اصل آزادی بیان و اندیشه در چارچوب قانون اساسی و در دفاع از حقوق كلیة هنرمندان اعلام می‌كنم: امروز هر هنرمندی موظف به دفاع از این كارگردان و محكوم كردن این بازداشت است. چرا كه اگر بگذاریم هنرمندی تنها به‌خاطر خلق یك اثر هنری بازداشت شود و اعتراض نكنیم، فردا كه برای بردن خودمان بیایند، شاید كسی برای دفاع از ما باقی نمانده باشد.» همزمان با این بیانیه، داوران جشن خانة سینما هم تصمیم داشتند به‌عنوان اعتراض كناره‌گیری كنند، اما هیأت مدیرة خانة سینما برای جلوگیری از ایجاد هرگونه تنش احتمالی، آن‌ها را منصرف كرد.
در طیف مقابل، ابوالقاسم طالبی در یادداشتی خواستار برخورد با پخش‌كنندة فیلم (سازمان توسعة سینمایی سوره متعلق به حوزة هنری) شد، و برخورد با میلانی را برخورد با معلول دانست. و درحالی‌كه حبیب‌الله بهمنی، بر آزادی بیان برای نقد مسایل تأكید می‌كرد و امیدوار بود این مسأله یك سوءتفاهم باشد، فرج‌الله سلحشور واكنش بسیار تندی نشان داد: «نه‌تنها با تهمینه میلانی، بلكه با هركسی كه مروج زشتی در جامعه است باید برخورد شود. گاه سینماگرانی پیدا می‌شوند كه نه به انقلاب و نه به اسلام اعتقاد دارند و می‌خواهند وضعیت را به زمان گذشته بازگردانند. میلانی یكی از آن‌هاست و اندیشه و رفتار نامناسب او در میان سینماگران، اظهر من‌الشمس است.» وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی هم در پاسخ به نامة هیأت مدیرة خانة سینما، ضمن تأكید بر كارنامة پربار سینمای ایران و تلاش سینماگران و اشاره به پی‌گیری‌ها و اقدامات و رایزنی‌های خود اعلام كرد: «این جانب نیز تأكید می‌نمایم كه شیوة بازداشت سركار خانم تهمینه میلانی را كه سال‌ها به فعالیت هنرمندانة سینمایی در كشور اشتغال داشته است، درخور جامعة هنری ایران نمی‌دانم.»
سرانجام روز نهم شهریور، دادگاه انقلاب اتهام‌های میلانی را اعلام كرد: «به‌دنبال شكایت مدعی‌العموم پیرامون فعالیت‌ها و اقدامات یكی از عناصر فعال در زمینة سوءاستفاده از هنر، به‌نام خانم تهمینه میلانی و روشن شدن فعالیت‌های وی علیه نظام و حمایت او از گروهك‌های محارب و ضدانقلاب در آثار به‌اصطلاح هنری‌اش و نیز تطهیر و ترویج اهداف شوم گروهك‌های مزبور، نامبرده توسط دادگاه انقلاب اسلامی تهران دستگیر و اكنون در بازداشت به‌‌سر می‌برد. برابر نتیجة آخرین اقدامات تحقیقی، سوابق گرایش وی به یكی از گروهك‌های الحادی محارب احرازشده و پی‌گیری‌های قضایی كماكان ادامه دارد. همچنین سوابق امر نشان‌گر آن است كه مشارالیها از هنر به‌عنوان ابزاری در راستای اهداف سوء گروهك‌های ضدانقلاب و محارب نظام بهره جسته است و اقداماتی دقیق و برنامه‌ریزی‌شده انجام داده كه مشروح آن در فرصت مناسب به‌عرض ملت مسلمان و شریف ایران خواهد رسید.» همان روز، دكتر مجید باقرنژاد، مدیركل وقت ادارة نظارت و ارزشیابی معاونت سینمایی وزارت ارشاد، ضمن اظهار تأسف از این اطلاعیه، به خبرنگار« ایسنا» گفت: «به‌عقیده ما فیلم« نیمه پنهان» دارای ویژگی‌هایی كه روابط عمومی دادگاه انقلاب اسلامی اعلام كرده نیست. دربارة خود خانم میلانی نیز بعید می‌دانم ایشان چنین باشند. ما معتقدیم مرجع اصلی، شورای نظارت و بازبینی سینمایی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است و تنها این شورا محق به تشخیص است.»
روز شنبه دهم شهریور، كانون نویسندگان ایران هم خواستار آزادی میلانی شد، اما اتفاق مهم این روز در كنفرانس مطبوعاتی رئیس جمهور به‌مناسبت هفتة دولت رخ داد. سیدمحمد خاتمی در پاسخ به یكی از خبرنگاران، ضمن ابراز تأسف از دستگیری میلانی گفت: «اگر مسأله تنها یك فیلم باشد كه در این مملكت با اجازة رسمی منتشر شده است و این‌كه بخواهیم پس از اكران با عنوان‌های سیاسی با آن برخورد كنیم، روا نیست. اگر هم اشتباه شده و یا مشكلی در این زمینه وجود دارد دولت باید پاسخگو باشد. این وزارت ارشاد است كه باید توجیه كند كه اگر واقعاً فیلم مناسب نیست چرا اصولاً اجازه داده است. تا آن‌جا كه بنده می‌دانم و با وزارت اطلاعات صحبت كرده‌ام، ایشان سابقة همكاری و عضویت در تشكیلات معاند یا برانداز را نداشته و زندگی ایشان هم به‌عنوان یك فیلمساز روشن بوده است... اگر بنا باشد هر نوشته، مقاله و یا فیلمی كه جنبه‌های پیچیده و كارشناسی دارد، با تشخیص انسان خیرخواهی كه در بخشی است كه با این مسایل آشنایی ندارد در معرض تهدید باشد، من گمان می‌كنم كه مشكلات بزرگی در عرصة فرهنگ و هنر ما پیش خواهد آمد.»
فردای سخنان رییس جمهور، رییس شعبة سه دادگاه انقلاب، ضمانت بیست‌میلیون تومانی محمدحسن پزشك، معاون سینمایی وزارت ارشاد را ــ كه گویا بعداً به كفالت تبدیل شد ـــ پذیرفت و میلانی بعدازظهر یكشنبه یازدهم شهریور آزاد شد. دادگاه انقلاب هم در بیانیه‌ای اعلام كرد: « تهمینه رضایی میلانی، به‌دلیل مرتفع شدن جهات بازداشت و رفع بیم تبانی، پس از خاتمة تحقیقات از مرتبطین پرونده از زندان آزاد شد.» و روز سه‌شنبه سیزدهم شهریور، رییس دادگاه انقلاب در گفت‌وگو با ایسنا، به اظهارنظرهایی پرداخت كه بسیار معتدل‌تر از اطلاعیة مربوط به دلایل دستگیری بود: «اطلاعیه‌ای كه از سوی دادگاه انقلاب اسلامی دربارة خانم تهمینه میلانی منتشر شد و پس از آن، سؤال و جوابی هم از خود من مطرح گردید، بر این مبنا بود كه ایشان متهم به موارد یادشده در اطلاعیه است. چرا كه خود وی در مصاحبه‌ای كه انجام داده است، تقریباً به‌نوعی، به ارتباط با گروه‌های الحادی اعتراف نموده است. خود وی در این مصاحبه گفته است كه با این گروه‌ها در گذشته ارتباط داشته است.» اشارة رییس دادگاه انقلاب به همان گفت‌وگوی شماره 240 روزنامة« همبستگی» بود كه بنابر اطلاعیة عذرخواهانة گروه ادب و هنر این روزنامه، قرار بود برای حك و اصلاح، پیش از چاپ به رؤیت میلانی برسد، و این اتفاق نیفتاده بود. رییس دادگاه انقلاب در گفت‌وگو با « كیهان»، به «تبلیغات مسموم علیه نظام در فیلم‌های متهم» هم اشاره كرده بود. آن‌چه رخ داد، مانع حضور میلانی در روزهای آخر شهریور در جشنوارة فیلم لس‌آنجلس برای دریافت جایزه‌اش به‌خاطر « نیمة پنهان» شد، اما با پی‌گیری وزارت ارشاد ممنوعیت خروج او منتفی شد و او توانست مهرماه در جشنوارة قاهره حاضر شود و در كنار نیكی كریمی كه جایزة بهترین بازیگر زن را برای همین فیلم دریافت كرد، جایزة بهترین كارگردانی را بگیرد. چیزی كه در این میان جلب‌توجه می‌كند، استقبال از« نیمة پنهان» پس از دستگیری سازندة آن است. برخلاف پیش‌بینی‌ها، فیلم در زمان نمایش فروش خوبی نداشت، ولی پس از این ماجرا وضعیت عوض شد. به‌گفتة مدیر سینما سپیده كه زمان بازداشت میلانی، فیلم را در سأنس فوق‌العادة شبانه نمایش می‌داد، قبل از بازداشت، فیلم فروش ضعیفی داشت اما پس از آن، هر شب سالن پر می‌شد. از هفتة بعد هم پخش‌كنندة فیلم، نمایش مجدد آن را در چند سینما آغاز كرد. گذشته از تأثیر این مسأله بر فروش فیلم در نمایش عمومی آمریكا،« نیمة پنهان» تا آخر سال و زمان از راه رسیدن فیلم‌های نوروز 1381، بر پردة سینماهای تهران حضور داشت.
تهمینه میلانی، نوة آیت‌آلله میلانی، چند ماه پیش در مستندی دربارة سه روحانی‌زادة اهل سینما هم حضور پیدا كرد. او در فیلم« دوراهی» (مهرداد فرید) در كنار فقیهه سلطانی و دختری كه در دانشگاه سوره درس می‌خواند، از سینما و خانواده و تقابل آن‌ها صحبت می‌كند. شاید امسال فیلم در دسترس علاقه‌مندان قرار بگیرد و میلانی را مقابل دوربین ببینید. او پس از چند ماه پی‌گیری بالاخره موفق شد بخشی از وسایل توقیف‌شده‌اش را كه شامل تعدادی از نقشه‌های ساختمانی و پرونده‌های كاری مربوط به شركت «آرتابین» (متعلق به او و همسرش) می‌شد پس بگیرد. ولی به‌گفتة خودش، هنوز بخشی از عكس‌های شخصی‌اش برگردانده نشده. آن‌طور كه از پی‌گیری مسئولان و نوع برخورد بعدی دادگستری و به سكوت سپری شدن ماجرا برمی‌آید، همه‌چیز یك سوءتعبیر بوده، اما پروندة میلانی همچنان باز است. با همة این‌ها آن روزهای بحرانی پشت سر گذاشته شده و تهمینه میلانی زندگی عادی خود را از سر گرفته است.
ماهنامه فیلم- فروردین 1381