توضیح درباره نسخه جدید «خانه سیاه است» و حرف‌های ابراهیم گلستان
ناصر صفاریان
1- در این چند سال، به‌هرحال با ادبیات و نوع نگاه آقای ابراهیم گلستان در نامه‌ها و اظهارنظرهای «مؤدبانه» و «محترمانه» ایشان آشنا شده‌ایم. پس توضیح دربارة تعبیرها و واژه‌های استفاده‌شده در گفت‌وگوی منتشرشده در شمارة 293، دردی را دوا نمی‌كند؛ حتی آن‌جا كه فرموده‌اند بنده را اصلاً نمی‌شناسند و حتی آن‌جا كه ــ با بی‌مهری ــ فرموده‌اند: «یك‌جور آدم‌هایی چرت و پرت‌های خودشان را می‌گویند به این امید كه فلان مقام مقتدر بهشان كمك كند، خوشش بیاید، بخندد.» این نوشته هم بیش از آن‌كه پاسخ به آقای گلستان باشد، توضیحی‌ست به منظور ثبت در تاریخ و برای پی‌گیران ماجرا.
2- آقای گلستان، بازهم به سیاق بحث با جمشید اكرمی، وجود نسخة دیگری از «خانه سیاه است» را از پایه و اساس انكار كرده و فرموده‌اند: «یعنی چه، نسخة دیگر؟ اصلاً یعنی چه؟... این دو تا نسخه كجاست؟» این اظهارنظر خیلی عجیب است. چون آقای گلستان یك واقعیت انكارناپذیر را تكذیب می‌كنند. وقتی دو نسخه وجود دارد، چه جایی برای اصرار بر انكار باقی می‌ماند؟
در جریان تحقیقات چندساله برای ساخت «سه‌گانة فروغ فرخ‌زاد» به نسخة كامل‌تری از «خانه سیاه است» دست پیدا كردم كه همان نسخة نمایش‌داده‌شده در نیویورك است، البته با كیفیت بهتر. چند ماه پیش، به مناسبت چهلمین سالگرد ساخت این فیلم، یك كار تحقیقی تصویری آماده كردیم به نام «خانه سیاه است: نسخة اصل». در این فیلم، هم نسخة كامل‌تر به نمایش درمی‌آید و هم نسخه‌ای كه در تمام سال‌های گذشته دست به دست چرخیده و دیده شده. موارد تغییریافته را هم روی تصویر، مشخص كردیم تا بیننده در جریان حذف‌ها، اضافه‌ها و تغییرات اعمال‌شده قرار بگیرد. كنار هردو نسخه هم ــ به شیوة فیلم‌های تحقیقیِ مخصوص موزه‌ها و كتابخانه‌ها ــ تعدادی گفت‌وگوی تصویری گنجاندیم. گفت‌وگوهایی دربارة چه گونه گی ساخت و ساختار فیلم، با حضور بهرام بیضایی، خسرو سینایی، كاوه گلستان، هوشنگ گلمكانی و داریوش مهرجویی. ضمن این‌كه چند برابر هزینة تولید «خانه سیاه است» در سال 41 را صرف اصلاح بخش‌هایی از صدا و تصویر فیلم كردیم.
«خانه سیاه است: نسخة اصل» یك‌بار در تحریریة ماهنامة فیلم، یك‌بار در افتتاحیة هفتة فیلم زنان، یك‌بار دیگر در خانة هنرمندان و یك‌بار هم در سینماتك موزة هنرهای معاصر نمایش داده شده، و تعدادی از سینماگران، اهالی مطبوعات و علاقه‌مندان سینما نسخة كامل‌تر «خانه سیاه است» را دیده‌اند و تفاوت‌های دو نسخه را تأیید می‌كنند. بخش‌هایی از همین نسخة جدید را هم در اختیار یكی از برنامه‌سازان كانال چهار تلویزیون انگلیس گذاشتم تا در فیلمش استفاده كند، و قرار شد مسایل حقوقی و كسب اجازه و موارد این‌چنینی را خودشان پی‌گیری كنند. به‌هرحال، هردو نسخه را كنار هم قرار دادیم تا نشان دهیم دو نسخه از «خانه سیاه است» وجود دارد. حالا نمی‌دانم منظور آقای گلستان از انكار این واقعیت چیست و چه چیزی را تكذیب می‌كنند.
3- به جز نُه قطعه صدای فروغ كه در نسخة جدید هست و در نسخة قبلی نیست، تفاوت مهم دیگر، گفتار متن متفاوت آقای گلستان در یكی از دو نریشن ایشان است. آقای گلستان دراین‌باره فرموده‌اند: «مزخرف است. كجا تغییر دادم؟ مگر من احمقم این كار را بكنم؟ ایشان اصلاً كی هست كه این حرف‌ها را می‌زند؟» البته بنده كسی نیستم، ولی همچنان بر حرفم پافشاری می‌كنم و می‌گویم آقای گلستان، بخشی از گفتار متن را دوباره خوانده‌اند و برخی كلمات را تغییر داده‌اند. چون تمام خوانندگان و كسانی كه پی‌گیر ماجرا هستند، هردو نسخه را ندیده‌اند تا متوجه این مسأله شوند، لازم است ــ به دلیل اهمیت موضوع ــ یك‌بار دیگر به این تفاوت‌ها اشاره شود.
- جمله‌ای كه در نسخة قبلی وجود ندارد: جذام نه ارثی است نه مادرزادی؛ اما واگیر دارد.
- جمله‌ای كه در نسخة قبلی هست و در نسخة جدید نیست: [جذام] گلو را می‌بندد
- جمله‌هایی كه در نسخة جدید جابه‌جا شده: [جذام] چین‌های پوست را سفت و بزرگ می‌كند./ [جذام] چشم را كور می‌كند./ [جذام] به جگر و مغز استخوان راه می‌یابد./ [جذام] پنجه‌ها را خشك و جمع می‌كند.
- جمله‌هایی كه كلمه‌هایی از آن تغییر كرده :
نسخة قبلی:[جذام] بدنة پی‌ها را با یك غلاف خشك می‌پوشاند .
نسخة جدید: [جذام] بدنة پی‌ها را با یك غلاف خشك می‌گیرد.
نسخة قبلی: [جذام] حس لمس و درك گرما را از انگشت‌ها می‌گیرد.
نسخة جدید: [جذام] حس لمس و درك گرما را از انگشت‌ها می‌كَنَد.
خب، با این حساب، آقای گلستان چه چیزی را «كتمان» می‌كنند؟
4- بدیهی‌ترین فرضی كه به ذهن می‌رسد این است كه فروغ یا آقای گلستان، خودشان بعداً به این نتیجه رسیده باشند كه بخش‌هایی از گفتار متن را حذف كنند یا تغییر دهند. هرچند كه بنده معتقدم نوع حذف‌ها به گونه‌ای‌ست كه این احتمال را باید نادیده گرفت. در این مورد و دربارة این‌كه جمله‌های حذف‌شده چه‌قدر وجه تمثیلی دارد و توصیه‌ای در كار بوده یا نه، می‌توان بحث كرد و نظرهای موافق و مخالف را شنید. ولی آقای گلستان خودشان منكر هرگونه حذف و تغییر بعدی شده‌اند. نكتة بسیاربسیار مهم گفت‌وگوی ایشان هم این است كه فرموده‌اند: «به‌هرحال اگر این فیلمی كه پیدا شده، كامل‌تر هست، خب نسخة اصلی آن است.» كاش گفت‌وگوكنندة محترم از این نكتة مهم استفاده می‌كرد و به‌راحتی از كنارش نمی‌گذشت، تا از این اشارة آقای گلستان، به نتیجة درخوری می‌رسید.
5 - آقای گلستان در این گفت‌وگو فرموده‌اند هزینة تولید «خانه سیاه است» 120 هزار تومان بوده. درحالی‌كه در همان سال ساخت فیلم، ایشان در یك مصاحبه هزینة تولید را 108 هزار تومان اعلام كرده بودند. ده درصد، اختلاف كمی نیست. می‌توان این اختلاف را به پای گرد و غبار ناشی از گذشت زمان گذاشت. ولی آیا انكار تفاوت‌های گفتار متن خود آقای گلستان هم به گذشت زمان مربوط می‌شود؟
6- بنده حاضرم ترتیبی فراهم كنم تا این‌بار كپی 35 میلی‌متری نسخة جدید «خانه سیاه است» برای كارشناسان و صاحب‌نظران نمایش داده شود. اگر بازهم تكذیب آقای گلستان به قوت خود باقی بود و شهادت شاهدان هم مشكل را حل نكرد، می‌توان صداهای فیلم را در اختیار كارشناسان رسمی و متخصصان امور صدا قرار داد تا احتمال جعلی بودن صداها هم ــ كه تابه‌حال هیچ‌كس متوجهش نشده ــ بررسی شود.
7- آقای گلستان، «نام» بزرگی‌ست و بنده برای آثار ادبی و تصویری ایشان احترام زیادی قائلم.به احترام این آثار، بنده ترجیح می‌دهم در هیچ بحث دیگری كه به نظرهای آقای گلستان دربارة «خانه سیاه است» مربوط شود شركت نكنم. پس این، اولین و آخرین پاسخ است. بازهم تأكید می‌كنم احترام زیادی برای «آثار» آقای گلستان قائلم و امیدوارم این نوشته، سوءتعبیری در ذهن ایشان و خوانندگان محترم ایجاد نكند.
ماهنامه فیلم - دی 1381