امید نجوان
در سال 1380 تلاش و دورخیز ناصر صفاریان برای ساخت یك سه‌گانه دربارة فروغ فرخ‌زاد به نتیجه رسید و اولین فیلم این مجموعه (سرد سبز) كه تولیدش از 1378 آغاز شده بود به بازار عرضه شد. سه‌گانة فروغ جدا از این فیلم (دربارة زندگی خانوادگی فروغ) دو بخش دیگر هم دارد كه «جام جان» به وجه ادبی شخصیت فروغ و دیگری «اوج موج » به زندگی سینمایی او می‌پردازد. صفاریان كه در تحقیقات گسترده و انجام گفت‌وگوهای مفصل با صاحب‌نظران و كارشناسان، ساعت‌ها مصاحبة تصویری در اختیار داشت به طور اتفاقی نسخة دیگری از «خانه سیاه است » پیدا كرد و تصمیم گرفت با وجود انكار شدید ابراهیم گلستان (تهیه‌كنندة فیلم) در وجود نسخة دیگری از فیلم (كه 9 قطعة اضافه و یك قطعة متفاوت داشت) هردو نسخه را به اضافة گفت‌وگوهایی دربارة فیلم به شبكة ویدئویی ارائه كند تا امكان مقایسه بین هردو نسخه وجود داشته باشد. این نسخه در 1381 و همزمان با چهلمین سال ساخت آن فیلم منتشر شد. در مقدمة نسخة اصلی با اشاره به این‌كه اولین‌بار در سال 1376 نشانه‌هایی از وجود یك نسخة متفاوت یافت شده، آمده است: «بدیهی‌ترین فرضی كه به ذهن می‌رسد این است كه فروغ یا گلستان بعدها به این نتیجه رسیده باشند كه تغییراتی در فیلم ایجاد كنند. هرچند كه نوع حذف‌ها این احتمال را كم رنگ می‌كند. اما آن‌چه عجیب است تكذیب اصل ماجرا و انكار نسخة دوم فیلم از سوی ابراهیم گلستان است. و ما هنوز نمی‌دانیم چرا و چه كسی فیلم را تغییر داده، و این كار به توصیة كجا صورت گرفته است.» صفاریان از گفت‌وگوهایی كه دربارة فیلم انجام شده، بین دو نسخة موجود استفاده كرده است. او در این بخش با دوری گزیدن از سنت قطع حرف گفت‌وگوشوندگان به همدیگر، اجازه می‌دهد هر كس به صورت مجزا توضیحات و دیدگاه‌های خود را (دربارة فیلم) ارائه كند. در این قطعة بیست‌دقیقه‌ای كه نسخة كامل و كوتاه‌شدة «خانه سیاه است » را به‌هم پیوند داده، جدا از خود صفاریان كه گزارشی از تولید این فیلم و پیدا شدن نسخة تغییرنكردة آن ارائه می‌كند بهرام بیضایی، خسرو سینایی، امیر كراری، زنده‌یاد كاوه گلستان، هوشنگ گلمكانی و داریوش مهرجویی دربارة ویژگی‌های «خانه سیاه است » صحبت می‌كنند. در میان گفت‌وگوشوندگان جدا از گلمكانی كه فیلم مورد بحث را به «یك كار ذوقی برمبنای احساسات فیلم‌ساز» تعبیر می‌كند، اظهارنظر شجاعانة زنده‌یاد كاوه گلستان جلب‌نظر می‌كند. گلستان با اشاره به پیشرفته بودن فرهنگ تصویری حاكم بر «خانه سیاه است » (نسبت به زمان تولید آن) وجه امتیاز فیلم را نورپردازی، كادربندی و كمپوزیسیون تصویرها می‌داند و آن را قوی‌ترین مجموعة عكس سیاه و سفید در تاریخ سینمای ایران معرفی می‌كند.
مستند 32 دقیقه‌ای «اوج موج» (سومین بخش این سه‌گانه) نشان می‌دهد پیوند و كارگردانی «خانه سیاه است » (عبارتی كه خود فروغ در تیتراژ این فیلم به كار برده) تنها بخشی از كارنامة سینمایی فرخ‌زاد بوده است. طبق گفتار متن «اوج موج» كه احمدرضا احمدی آن را اجرا كرده، ظاهراً «كارنامة فرهنگی این هنرمند، پنج كتاب شعر است، چند داستان كوتاه، چند طرح/ نقاشی، حضور در سینما و تئاتر، و ساخت یكی از مستندهای ماندگار ایران.» اما مصاحبه‌شوندگان تكه‌های پراكندة كارنامة تصویری فروغ را كامل‌تر می‌كنند و از او چهرة مصمم و پرتلاشی ارائه می‌كنند. صفاریان كه تجربة موفق «جام جان» را در تأثیرگذاری احساسی و عاطفی بر مخاطب از سر گذرانده، با انتخاب لحنی گزارشی برای این بخش تلاش می‌كند با جلوگیری از احساساتی كردن تماشاگران، آن‌ها را با فعالیت‌های سینمایی فروغ در آخرین سال‌های عمر او آشنا كند؛ سال‌هایی كه به دلیل جذابیت سینما، فعال‌ترین دورة زندگی او بود و فرخ‌زاد بازیگوشی و كنجكاوی را از اجرای نقشی در كنار سیاهی‌لشگرهای ایتالیایی تا حضور در دوران طلایی دوبله، و از گفتارنویسی برای مستندهای ابراهیم گلستان تا كارگردانی و تدوین تعدادی از سفارش‌های او ادامه داد.
دربارة فروغ فرخ‌زاد در سال‌های دور و نزدیك مستندهای دیگری ساخته شده. اولین فیلم دربارة این شاعرة فقید را ناصر تقوایی در 1346 ساخته است. مستند «فروغ فرخ‌زاد » كه در سالگرد خاموشی فروغ از تلویزیون پخش شد شامل تصاویر مستندی از تشییع جنازة او در گورستان ظهیرالدوله است و در بخشی از گفتار متن آن به صورت گذرا به كارنامة سینمایی فرخ‌زاد پرداخته می‌شود. كارنامة سینمایی فروغ در مستند «به آفتاب سلامی دوباره خواهم كرد» (منصوره صبوری) نیز در حاشیه قرار گرفته است. در این فیلم 52 دقیقه‌ای كه زبان انگلیسی دارد و به سفارش یكی از دانشگاه‌های آمریكایی تولید شده با وجود نمایش بخشی كوتاهی از بازی فروغ در فیلم ناتمام «خواستگاری »(ابراهیم گلستان) سایر فعالیت‌های او در این زمینه نادیده گرفته شده است.
ماهنامه فیلم- 20 اردی بهشت 1384