نگاهی به «شب شیدایی»
همایون امامی
شب شیدایی نگاهی ست به تاریخ ترانه‌سرایی در ایران. در بخش نخست فیلم شاهد بیان تاریخچه‌ی موسیقی در دوران باستان هستیم و یکی از کار‌شناسان فیلم از موسیقی دوره‌ی ساسانی به عنوان اوج موسیقی ایران در این دوران یاد می‌کند. و بعد این سیر تاریخی تا دوران قاجاریه و سپس دوران پهلوی مورد اشاره و بررسی قرار می‌گیرد.
در بخش دوم فیلم به ویژه پس از افتتاح رادیو، این سیر تاریخی با چند و چون بیشتری مورد بررسی و اشاره قرار می‌گیرد و به اصطلاح به صورتی تحلیلیتر پیش می‌رود. در این رابطه شرایط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جامعه به دقت در سمت گیری ترانه سرایی ایران همچون متغیری مؤثر مورد ملاحظه قرار می‌گیرد. فیلم از ساختاری ساده و کاملاً خطی برخوردار است؛ به این صورت که صحبت‌های کار‌شناسی و تاریخی توسط کار‌شناسان فیلم مطرح شده و در ادامه مصداق‌های تصویری مورد اشاره در آن پخش می‌شود. از این رو باید به نقش و وزن بالای مواد تصویری آرشیوی در فیلم اشاره داشت. موادی که بخاطر خاطره‌انگیزی‌اش بخش قابل توجهی از جذابیت فیلم را سامان بخشیده‌اند.
در کنار این پیشرفت خطی فیلم، با صحنه‌هایی روبرو هستیم که از پرداختی ظریف‌تر و سینمایی‌تر برخوردارند. به عنوان نمونه می‌توان به صحنه‌ای اشاره کرد که درآن گوگوش ترانه‌ی دوماهی را اجرا می‌کند. بخشی از پوشش تصویری این ترانه را زن سرخ‌پوش معروف میدان فردوسی تشکیل می‌دهد که با مفاهیم بیان شده در شعر ترانه گوگوش همخوانی مؤثری دارد.
در فیلم مباحث مختلفی مطرح می‌شود از جمله مباحثی چون سانسور، و اختلاف نظر ترانه‌سرایان کلاسیک – بیژن ترقی، نواب صفا، معینی کرمانشاهی و.... – با کسانی که از تعابیر کلاسیک به سبک و سیاق برنامه‌ی گل‌ها، خسته شده و می‌کوشیدند با نوآوری در شکل و محتوای ترانه‌ها، افق‌های ترانه‌سرایی در ایران را گسترش دهند. کسانی چون شهیار قنبری، اردلان سرافراز و ایرج جنتی عطایی.
افرادی که در فیلم به عنوان کار‌شناس و یا فعال ترانه‌سرایی صحبت می‌کنند عبارتند از علی‌محمد رشیدی (منتقد و کار‌شناس موسیقی)، زنده‌یاد سیمین بهبهانی (شاعر و ترانه‌سرا)، ساسان فاطمی (پژوهشگر موسیقی)، شاهکار بینش پژوه (خواننده و ترانه سرا)، علی رضا می‌رعلینقی (تاریخ‌نگار موسیقی)، محمدعلی شیرازی (ترانه سرا)، جمشید ارجمند (ترانه سرا)، افشین یداللهی (ترانه سرا)، یغما گلرویی (ترانه سرا) خاطره پروانه، ناصر چشم‌آذر، فواد حجازی، پری زنگنه، محمد سریر، علیرضا عصار. احمدرضا احمدی نیز همچون فردی مطلع در این زمینه در فیلم حضوری موثر دارد.
» شب شیدایی» به لحاظ ساختار و بیان خطی است و ویژگی خاصی ندارد، لیکن اهمیت آن در نزدیک شدن به موضوعیست که تا‌کنون با این دامنه در سینمای مستند مورد بحث و بررسی قرار نگرفته است، اگرچه رویکرد صفاریان در این فیلم بیشتر بر معرفی و شناسایی مقاطع مختلف سیر ترانه‌سرایی ایران است، لیکن در پاره‌ای موارد، موضوع فیلم در پرتو نگاهی تحلیلی مورد معرفی و بسط قرار می‌گیرد. به ویژه در ترانه سرایی پس از انقلاب که می‌رود به واسطه‌ی ممیزی و جایگزینی اصطلاح سرود به جای ترانه، این قالب موسیقایی محتوا و سرشت واقعی خود را وانهاده و با هویتی مجعول در موسیقی این دیار حضور یابد. مخاطب در مقاطعی از فیلم به درنگ و ژرفای اطلاعاتی بیشتری نیاز پیدا می‌کند، نیازی که بواسطه‌ی سیر و روال کلی‌نگر فیلم – که وسعت دامنه‌ی فیلم آنرا ناگزیر ساخته است -، مجالی برای پاسخ نمی‌یابد.
فصل نامه «سینماحقیقت»- پاییز 1393